«Ακούγοντας Φωνές»

Ευγενία Γεωργάκα, Λυκούργος Καρατζαφέρης & Νίκη Ρουσοπούλου Παππά –

Είναι πλέον αποδεκτό ότι οι φωνές, συχνά αποδιδόμενες από την ψυχιατρική ορολογία ως ‘ακουστικές ψευδαισθήσεις’, αποτελούν μια κοινή ανθρώπινη εμπειρία και όλο και πιο ευρύτερα αναγνωρίζεται ότι δεν αποτελούν από μόνες τους στοιχείο ασθένειας αλλά ένδειξη προβλημάτων. Τα τελευταία χρόνια ένα σημαντικό μέρος της βιβλιογραφίας αμφισβητεί τη μονοδιάστατη και αναγωγιστική προσέγγιση της συγκεκριμένης εμπειρίας ως ένα κενό νοήματος σύμπτωμα και υποστηρίζει την απομάκρυνση από ένα μοντέλο παθολογικοποίησης των ασυνήθιστων εμπειριών και την στροφή προς την κατεύθυνση της κατανόησης της εμπειρίας των φωνών ως ένα συνεχές στο γενικό πληθυσμό που έχει κάποιο νόημα σε σχέση με τη βιογραφία – βιώματα του ατόμου.[1-4]

Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη προσέγγιση, η ασθένεια προκύπτει από την αδυναμία διαχείρισης των φωνών και των προβλημάτων πίσω από αυτές. Μάλιστα τα χαρακτηριστικά των φωνών συνήθως συνδέονται με βιώματα των ανθρώπων που τις ακούν και με οικεία προβλήματα.[5] Ένα ενδεχόμενο είναι οι φωνές να χρησιμεύουν ως ένας αμυντικός μηχανισμός που προστατεύει το άτομο από συναισθήματα που είτε το κατακλύζουν είτε δεν είναι αποδεκτά. Έτσι, αν αναλυθεί κατάλληλα η σχέση ανάμεσα στις φωνές και την προσωπική ιστορία, μπορεί να αναδειχθούν νοήματα σε σχέση με τις συνθήκες που τις προκάλεσαν. Επομένως οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας δε θα πρέπει να αποφεύγουν αυτά τα θέματα. [6-7] Τελικά το να ακούει κανείς φωνές αποτελεί μια πολύ προσωπική εμπειρία, που διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο σε σχέση τόσο με το τι λένε οι φωνές όσο και με τα γεγονότα της ζωής που τις προκάλεσαν.

Σε επιδημιολογικό επίπεδο, η βιβλιογραφία [8-12] επιβεβαιώνει ότι εμπειρίες θεωρούμενες ως ενδεικτικές ψύχωσης και σχιζοφρένειας, και ειδικότερα οι ψευδαισθήσεις, σχετίζονται με παιδική κακοποίηση και παραμέληση σε βαθμό ανάλογο με αυτόν άλλων προβλημάτων ψυχικής υγείας, και μάλιστα σε μία από αυτές η σχέση αυτή χαρακτηρίζεται ως αιτιακή και δοσοεξαρτώμενη.[13] Εξάλλου φαίνεται ότι τόσο τραυματικές εμπειρίες όσο και γενικότερες ψυχοπιεστικές καταστάσεις σχετίζονται με την έναρξη των φωνών. Η αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων και η αναγνώριση και κατανόηση των συναισθημάτων είναι απαραίτητα για μια αυτόνομη ζωή.

Υπό αυτό το σκεπτικό πρέπει να αποδεχθούμε ότι οι φωνές υπάρχουν. Πρέπει επίσης να δεχθούμε ότι δεν μπορούμε να τις αλλάξουμε. Μπορεί όμως να καταφέρει κανείς να ζει με αυτές χωρίς να τον εμποδίζουν στην καθημερινότητά του καθώς αλλάζοντας τη σχέση μαζί τους, βρίσκοντας ένα νόημα σε αυτές, μπορεί να καταφέρει να οδηγηθεί στην ανάρρωση και να αφήσει πίσω τον κατασταλτικό μονόδρομο των ψυχοφαρμάκων. Για το λόγο αυτό, προκειμένου να βοηθάμε ανθρώπους να τα βγάζουν πέρα, οφείλουμε τουλάχιστον να μην τους προσφέρουμε θεραπείες που δεν δουλεύουν. Οφείλουμε να τους επιτρέψουμε να αποφασίζουν οι ίδιοι τι είναι βοηθητικό και τι όχι. Χρειάζεται χρόνος, προκειμένου να αποδεχθούν ότι η εμπειρία των φωνών τους ανήκει.

Το τεύχος των Τετραδίων Ψυχιατρικής που κρατάτε στα χέρια σας, όπως και το επόμενο, είναι αποτέλεσμα συλλογικής δουλειάς, που ξεκίνησε λίγες εβδομάδες μετά το 6^ο Διεθνές Συνέδριο «Ακούγοντας Φωνές», που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 2014, από το οποίο προέκυψε και η Διακήρυξη, που συμπεριλαμβάνεται μαζί με το χαιρετισμό της Βιργινίας Ιωαννίδου στο συγκεκριμένο τεύχος. Με το πέρας του συνεδρίου αποφασίσαμε να απευθυνθούμε σε ανθρώπους που πήραν μέρος σε αυτό και να συνεργαστούμε στην κατεύθυνση της δημιουργίας ενός ειδικού τεύχους, ως μια πρώτη απόπειρα παρουσίασης του Δικτύου και της φιλοσοφίας του μέσα από ένα επιστημονικό περιοδικό. Η ιδέα, η οποία ήδη από τον Ιανουάριο του 2015 είχε αγκαλιαστεί από την εκδοτική ομάδα των Τετραδίων Ψυχιατρικής, και ειδικότερα από την Κατερίνα Μάτσα, αποτέλεσε την αφορμή για μια πολύ δημιουργική αλληλεπίδραση. Στην πορεία ο πλούτος των άρθρων που συγκεντρώθηκαν μας υποχρέωσε, για τεχνικούς λόγους, να τα μοιράσουμε σε δύο μέρη, με το πρώτο να περιλαμβάνει κείμενα γενικότερου ενδιαφέροντος σχετικά με το ίδιο Δίκτυο, τη φιλοσοφία του, την κουλτούρα του αλλά και αφηγήσεις άμεσα ενδιαφερομένων. Στο επόμενο τεύχος συμπεριλαμβάνονται άρθρα σχετικά με παρεμβάσεις τόσο σε επίπεδο αυτοβοήθειας όσο και σε θεραπευτικό επίπεδο.  Το όλο εγχείρημα αποτελεί  έναν ακόμα σταθμό στην εξαετή παρουσία του Δικτύου των Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές στην Ελλάδα, σε μια διαδρομή κατά την οποία επιχειρείται μια προσέγγιση αποπαθολογικοποίησης της εμπειρίας των φωνών και των άλλων ασυνήθιστων εμπειριών, που ενίοτε κατατάσσονται από τον κυρίαρχο ψυχιατρικό λόγο ως ψυχωτική συμπτωματολογία και συνδέονται με διαγνώσεις, όπως η σχιζοφρένεια.

Αναπόφευκτα σε όλη τη διεργασία προετοιμασίας αυτού του τεύχους αναστοχαστήκαμε πάνω στο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής, κάναμε συνειρμούς και συνδέσεις, όπως κάνει και o Jonathan Gadsby, ο οποίος εμπνεόμενος από το έργο του Άγγλου μυθιστοριογράφου E.M. Forster μας δίνει με αφορμή το Συνέδριο, ένα υπέροχο κείμενο πάνω στο νόημα της σύνδεσης. Είναι, πιστεύουμε, αδιαμφισβήτητο ότι βασικό συστατικό μιας πορείας ανάρρωσης είναι η ύπαρξη ασφάλειας και ως εκ τούτου δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η περιρρέουσα οικονομική, πολιτική και κοινωνική ατμόσφαιρα έχει αφήσει το στίγμα της σε διάφορα σημεία του τεύχους. Η Λίλιαν Χαριτάκη Άσιμου, για παράδειγμα, «αναζητώντας μέσα στην κόλαση τι δεν είναι κόλαση», μας υπενθυμίζει ότι πλέον ζούμε σε εποχές που πλήττεται βάναυσα όχι απλά η αυτονόητη ανάγκη μας για εξασφάλιση στέγης, τροφής, περίθαλψης, μόρφωσης, αλλά ακόμα πιο βαθιά πλήττεται η ουσία της ύπαρξής μας, η αξιοπρέπεια, η ψυχική και νοητική μας υπόσταση. Καλούμαστε όλο και ταχύτερα να αντιμετωπίσουμε καταστάσεις πρωτόγνωρες, με αντιδράσεις του οργανισμού απρόσμενες, που έρχονται ως συνέπεια του αφόρητου τρόπου ζωής των ‘προηγμένων’ κοινωνιών μας. Πρόκειται για αντιδράσεις και μηχανισμούς ψυχικούς, που έρχονται να επιτείνουν τις εξωτερικές δύσκολες, και πολλές φορές αβίωτες, συνθήκες και να μας βασανίσουν ακόμα περισσότερο, κυρίως τους πιο ευαίσθητους από μας.

Σε αυτές τις αντιδράσεις του ανθρώπινου οργανισμού, σε αυτές τις αυτοφυείς διαδικασίες αυτοπροστασίας (στη θετική τους έκφανση) ή παραίτησης και αδυναμίας (στην αρνητική εκδήλωσή τους) συγκαταλέγεται η εμπειρία των φωνών. Άλλοτε ενθαρρυντικές και υποστηρικτικές κι άλλοτε απαξιωτικές, προκλητικές, αποθαρρυντικές, αρνητικά προτρεπτικές, αλλά σε κάθε περίπτωση βασανιστικές, εμφανίζονται στην καθημερινότητα πολλών ανθρώπων και την επηρεάζουν σημαντικά με αποτέλεσμα τη δημιουργία πολλαπλών αρνητικών συνεπειών. Γιατί κάθε προσαρμογή είναι φυσιολογική – αν και όχι απαραίτητα υγιής – μέρος μια αέναης διεργασίας: «Οι φωνές: μια Οδύσσεια που συνεχίζεται», μας υπενθυμίζει η ποίηση της Ιουλίας Απέργη.

Η πορεία διάρθρωσης του τεύχους καθορίστηκε από την πρόθεσή μας να παρουσιαστούν τα κείμενα με τέτοιο τρόπο, ώστε να αναδειχθεί η ποικιλότητα και οι πολλαπλές οπτικές. Κείμενα ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία, ή αλλιώς «ειδικών λόγω εμπειρίας» (expert by experience), σύμφωνα με την ορολογία του Δικτύου, εναλλάσσονται με κείμενα επαγγελματιών (expert by profession). Ξεκινώντας από το Διεθνές Συνέδριο της Θεσσαλονίκης, η θεματολογία περνάει σε γενικά θέματα που αφορούν την ψύχωση, τις φωνές αλλά και το Δίκτυο στην Ελλάδα για να συνεχίσει, στο επόμενο τεύχος, με μια ενότητα για την αυτοβοήθεια και μία ακόμη με ενδεικτικά παραδείγματα παρεμβάσεων και πρακτικών.

Σε πολλά σημεία επισημαίνεται ότι ο κυρίαρχος ψυχιατρικός λόγος, περιχαρακωμένος σε παλιές ανεδαφικές αντιλήψεις, σε παλιούς φόβους και τρέχουσες σκοπιμότητες, έρχεται να μεγιστοποιήσει τα προβλήματα, να τα ονοματίσει ‘άλυτα’ και ‘αθεράπευτα’, χρόνια, ανέλπιδα. Κι όμως πιστεύουμε ότι υπάρχουν εναλλακτικές – τουλάχιστον για ένα μεγάλο αριθμό αυτών των προβλημάτων και για έναν σημαντικό αριθμό ανθρώπων που έχουν σχετικές εμπειρίες. Η Μαρίνα Λυκοβουνιώτη μας προτρέπει να μιλήσουμε με αυτές και για αυτές, ενώ ο Δημήτρης Ν., καταθέτοντας την προσωπική του εμπειρία με την ψύχωση, παραθέτει μια σειρά από εναλλακτικές που ο ίδιος βρήκε βοηθητικές, επιβεβαιώνοντας μέσα από την εμπειρία του αυτό που σήμερα γνωρίζουμε: Υπάρχουν τώρα πια εργαλεία για την αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων, κι αν όχι για την πλήρη απάλειψή τους, τουλάχιστον για τη συνειδητοποίηση, την αποδοχή και τη διαχείρισή τους με τρόπο ώστε να μην καταδυναστεύεται το άτομο και να μπορεί να ελέγχει το ίδιο τη ζωή και την εξέλιξή του, τις αποφάσεις και τις ενέργειές του. Κάποιες από τις αυτές τις εναλλακτικές, με παραδείγματα από εξειδικευμένες θεραπευτικές παρεμβάσεις, παρουσιάζονται στο επόμενο τεύχος με το άρθρα των Dirk Corstens, Rufus May και Eleanor Longedn, της Βασιλικής Φενέκου και της Ευγενίας Γεωργάκα και του Λυκούργου Καρατζαφέρη.

Στο παρόν τεύχος ο Marius Romme με τη Sandra Escher υιοθετούν την άποψη ότι «o στόχος της θεραπείας δεν θα έπρεπε να είναι η καταπίεση των συμπτωμάτων, αλλά η υποστήριξη του ατόμου στην αλλαγή της σχέσης του μαζί τους, αφού αυτά σηματοδοτούν προβλήματα και δεν αποτελούν μόνο συμπτώματα ασθένειας αλλά και αιτίες δυσλειτουργίας». Στο ίδιο μήκος κύματος ο Peter Bullimore, μιλώντας και μέσα από τη δική του εμπειρία παράνοιας, προτείνει ένα εναλλακτικό μοντέλο κατανόησης της παράνοιας, ενώ o Will Hall, έχοντας ο ίδιος ζήσει κατακλυσμιαία αυτοκτονικά συναισθήματα, υπενθυμίζει ότι «αποτελούν μια από τις χειρότερες μορφές πόνου που βασανίζουν την ανθρωπότητα και η απάντηση που οφείλουμε να δίνουμε πρέπει να αποτελεί ένα κάλεσμα προς τα ισχυρότερα συναισθήματα του ανθρωπισμού μας».

Το Δίκτυο Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές εμπεριέχει, εκτός των άλλων, και μια κινηματική διάσταση, κάτι που για την Olga Runciman στο κείμενο που μας έδωσε προτείνεται ως μια «μεταψυχιατρική προοπτική». Από τις απαρχές του Δικτύου στα τέλη της δεκαετίας του ’80 είχε διατυπωθεί η θέση ότι η εμπειρία των φωνών ως μια κοινή ανθρώπινη εμπειρία χρειάζεται να απελευθερωθεί από τα δεσμά της ψυχιατρικής, ακριβώς όπως η ομοφυλοφιλία απελευθερώθηκε τη δεκαετία του ’70 από σχετικά κινήματα. [14] Στα πρώτα βήματα του Δικτύου στη Μεγάλη Βρετανία έως και σήμερα στόχο αποτέλεσε η απελευθέρωση από νοσολογικά μοντέλα, η ανάγκη να μιλήσουμε με τον άνθρωπο και όχι με την ασθένεια. Για το λόγο αυτό η συμμετοχή των ανθρώπων που ακούνε φωνές σε όλα τα επίπεδα της λήψης αποφάσεων, από το σχεδιασμό και την υλοποίηση ερευνητικών προγραμμάτων μέχρι τη θεραπεία και την υιοθέτηση καινοτόμων πρακτικών, είναι ένα διαρκές διακύβευμα. Επίσης τα συγκεκριμένα ζητήματα έχουν αναμφισβήτητα προεκτάσεις πολύ πέραν του στενού ψυχιατρικού, και μάλιστα βιογενετικού, μοντέλου. Ενδεικτικά αναφέρουμε την ελπιδοφόρα ευρεία διεπιστημονική μελέτη της εμπειρίας των φωνών με έδρα το Πανεπιστήμιο του Durham στη Βρετανία με τίτλο ‘Ακούγοντας τη φωνή’ (Hearing The Voice), όπου η ερευνητική ομάδα απαρτίζεται από περίπου 20 ακαδημαϊκούς προερχόμενους από ένα ευρύ πεδίο διαφορετικών ειδικοτήτων, όπως επιστημών του νου, ανθρωπιστικών σπουδών, ανθρωπολογίας, πολιτιστικών σπουδών, αγγλικής λογοτεχνίας, φιλοσοφίας, ψυχιατρικής, ψυχολογίας και θεολογίας. Το ερευνητικό δίκτυο περιλαμβάνει περί τους 30 συνεργάτες και συμβούλους σε βρετανικά και διεθνή ιδρύματα, όπως και επαγγελματίες ψυχικής υγείας, καλλιτέχνες, ανθρώπους με εμπειρία φωνών και άλλους ‘ειδικούς λόγω εμπειρίας’. Στόχος αποτελεί η καλύτερη κατανόηση του φαινομένου των φωνών με τις παράλληλες γνωσιακές, νευροβιολογικές, κοινωνικές, ιστορικές και πολιτισμικές προεκτάσεις του.[15]

Φιλοδοξία μας λοιπόν αποτέλεσε από την αρχή το συγκεκριμένο τεύχος να εμπεριέχει όσο το δυνατόν περισσότερες φωνές. Με το σκεπτικό αυτό επιλέξαμε να κρατήσουμε μια όσο το δυνατό μεγαλύτερη ποικιλία τόσο στις θεματικές όσο και στο ύφος. Η αρχική πρόσκληση απευθύνθηκε σε συνεργάτες και μέλη του Δικτύου στο εξωτερικό, σύντομα όμως κινητοποίησε και τους ανθρώπους στην Ελλάδα. Τα πρώτα κείμενα άρχισαν να μεταφράζονται, κάποια από αυτά μεταφέρθηκαν στην ομάδα αυτοβοήθειας και συζητήθηκαν, κινητοποιώντας και μέλη του Δικτύου με εμπειρία φωνών να καταγράψουν και να μοιραστούν τις εμπειρίες τους. Στο τεύχος συμπεριλήφθησαν επτά κείμενα ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία, κείμενα τόσο θεωρητικά όσο και περισσότερο βιωματικά. Εν τέλει είναι μάλλον ακατόρθωτο να αποτυπωθεί όλη αυτή η αλληλεπίδραση που οδήγησε στο να έχουμε διαθέσιμα διπλάσια κείμενα απ’ όσα υπολογίζαμε στην αρχή.

Σε κάθε περίπτωση νιώθουμε ιδιαίτερη χαρά που το συγκεκριμένο τεύχος είναι ίσως και το πρώτο τεύχος επιστημονικού περιοδικού στην Ελλάδα που ένα μεγάλο μέρος του (συν)διαμορφώθηκε μέσα στους κόλπους μιας ομάδας αυτοβοήθειας. Και δε θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά μιας και τα κινήματα αυτοβοήθειας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του διεθνούς Δικτύου. Για την κατανόησή τους η Ευγενία Γεωργάκα δίνει μία επισκόπηση της ανάπτυξης των κινημάτων αυτοβοήθειας στο χώρο της ψυχικής υγείας, ενώ μαζί με τη Μαριεύα Δαϊλάκη προσεγγίζουν μέσω μιας ποιοτικής μελέτης το ελληνικό Δίκτυο Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές, άρθρο το οποίο φιλοξενείται στο επόμενο τεύχος μαζί με το άρθρο της Μαριάννας Κεφαλληνού σχετικά με τη σημασία της αμοιβαίας υποστήριξης συγγενών – φροντιστών ως παράγοντα μετασχηματισμού και αλλαγής των ευθυνών στο χώρο της ψυχικής υγείας. Τέλος ο Λυκούργος Καρατζαφέρης βλέπει στο Δίκτυο μια κοινότητα φωνών, μια εν δυνάμει κοινότητα ανάρρωσης, η οποία ως τέτοια συναντά ρεύματα από το χώρο της ανθρωπολογίας και των εικαστικών, μια συνάντηση που περιγράφουν η Ελπίδα Ρίκου και ο Γιώργος Σαμαντάς.

Σε όλη τη διάρκεια της οργάνωσης και επιμέλειας του τεύχους, την οποία είχαν η Νίκη Ρουσοπούλου Παππά, ο Λυκούργος Καρατζαφέρης και η Ευγενία Γεωργάκα, με την τελευταία να αποτελεί την τελική επιμελήτρια όλων των κειμένων, δεκάδες mails, συζητήσεις και σχόλια ανταλλάχτηκαν με ανθρώπους του Δικτύου σε Ελλάδα και εξωτερικό, προκειμένου να ξεκαθαριστούν εκκρεμότητες και να ξεπεραστούν εμπόδια που αφορούσαν πνευματικά δικαιώματα άρθρων που είχαν ήδη δημοσιευτεί, αλλά και μεταφραστικά ζητήματα. Τελικά τη χαρά μας μεγαλώνει το γεγονός ότι η όλη προσπάθεια που καταβλήθηκε, κι αυτό αποτελεί κομμάτι της κουλτούρας του Δικτύου στην Ελλάδα, αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης κινηματικής διεργασίας προσωπικής και συλλογικής χειραφέτησης και ενδυνάμωσης. Αν μάλιστα ανατρέξουμε και στις συγγενείς πρακτικές του Ανοικτού Διαλόγου στη Φινλανδία, μπορούμε να πούμε ότι ο διάλογος ως πράξη αγάπης αποτελεί το καλύτερο φάρμακο.

Τελικά η ανάρρωση είναι εφικτή και πολύ πιο πιθανό να συμβεί με τον καταλύτη της ανθρώπινης σχέσης. Δεν υπάρχει φάρμακο που να μπορεί να την αντικαταστήσει.

ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ – [ Για όσους και όσες επιθυμούν να παραλάβουν το συγκεκριμένο τεύχος μπορούν να μας ενημερώσουν μέσω mail στο athinahvsynantisi@gmail.com. Για το σκοπό αυτό χρειάζεται να μας αποσταλούν στοιχεία επικοινωνίας (διεύθυνση και τηλέφωνο) μαζί με τον αριθμό των τευχών που επιθυμούν να παραλάβουν. Το κάθε τεύχος κοστίζει 5 ευρώ.]

Βιβλιογραφία

1. Beavan V, Read J, Cartwright C. The prevalence of voice-hearers in the general population: a literature review. Journal of Mental Health. 2011; 20:281-
2. Romme M, Escher S, Dillon J, Corstens D. Ζώντας με φωνές: 50 ιστορίες ανάρρωσης. Θεσσαλονίκη: Νησίδες; 2014.
3. Woods A, Romme M, McCarthy-Jones S, Escher S, Dillon J. Editorial. Psychosis (special issue: voices in a positive light). 2013 Oct;5(3):213-5.
4. Corstens D, Longden Ε, McCarthy-Jones S, Waddingham R, Thomas N. Emerging perspectives from the Hearing Voices Movement: implications for research and practice. Schizophrenia Bulletin. 2014; 40(10,suppl.4):285-94.
5. Corstens D, Longden E, May R. Talking with voices: exploring what is expressed by the voices people hear. Psychosis. 2012; 4(2):95-104.
6. Longden E, Corstens D, Escher S, Romme M. Voice hearing in biographical context: a model for formulating the relationship between voices and life history. Psychosis. 2012; 4(3):224-34.
7. Beavan V, Read J. Hearing voices and listening to what they say: the importance of voice content in understanding and working with distressing voices. Journal of Nervous & Mental Disease. 2010; 198:201-5.
8. Andrew, E, Gray N, Snowden R. The relationship between trauma and beliefs about hearing voices: a study of psychiatric and non-psychiatric voice hearers. Psychological Medicine. 2008; 38(10):1409-17.
9. Bebbington P, Bhugra D, Brugha T, Singleton N, Farrell M, Jenkins R, Lewis G, Meltzer H. Psychosis, victimisation and childhood disadvantage: evidence from the second British National Survey of Psychiatric Morbidity. British Journal of Psychiatry. 2004 Aug;185(3):220-6.
10. Janssen I, Krabbendam L, Bak M, et al. Childhood abuse as a risk factor for psychotic experiences. Acta Psychiatrica Scandinavi 2004; 109:38-45.
11. Spataro J, Mullen PE, Burgess PM, Wells DL, Moss SA. Impact of child sexual abuse on mental health: prospective study in males and females. British Journal of Psychiatry. 2004; 184:416-21.
12. Whitfield CL, Dube SR, Felitti VJ, Anda Robert RF. Adverse childhood experiences and hallucinations. Child Abuse & Neglect. 2005 July;29(7):797-810.
13. Read J, van Os J, Morrison A, Ross C. Childhood trauma, psychosis and schizophrenia: a literature review with theoretical and clinical implications. Acta Psychiatrica Scandinavica. 2005 Nov;112(5):330-50.
14. McCarthy-Jones S. Hearing voices: the histories, causes and meanings of auditory verbal hallucinations. Cambridge: Cambridge University Press; 2012.
15. Woods A, Jones N, Alderson-Day B, Callard F, Fernyhough C. What is it like to hear voices? Analysis of a novel phenomenological survey. Lancet Psychiatry. 2015 Apr;2(4):323-31.

Για την υλοποίηση αυτού του τεύχους συνεργάστηκαν οι:

Απέργη Ιουλία: Τον Νοέμβριο του 1985, κάποιος απείλησε να σκοτώσει ένα πολύ αγαπημένο μου πρόσωπο. Για την ακρίβεια ήταν όλος μου ο κόσμος εκείνη την εποχή. Και ο κάποιος που απείλησε δεν ήταν τυχαίος, Τον είχα δει κατ’ επανάληψη σε απίστευτες εξάρσεις βίας και τον είχα ικανό να το κάνει. Στην ομάδα αυτοβοήθειας, εκτός από το να ανταλλάσσουμε εμπειρίες και να συμπαραστεκόμαστε σε πιθανές υποτροπές, ψάχνουμε πολύ το ‘γιατί’ (γιατί σε εμάς;) και το ‘πώς’ (ποιος είναι ο μηχανισμός; είναι εσωτερικός; είναι εξωτερικός;). Συχνά συζητάμε και πληροφορίες που η κατεστημένη ψυχιατρική αγνοεί.

Βασάκος Στέφανος: Ο Στέφανος Βασάκος είναι ψυχίατρος από το 2011 και ήρθε σε επαφή με το Δίκτυο Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές κατά τη διάρκεια της ειδικότητάς του, το 2009. Του φάνηκε ενδιαφέρον ότι εστιάζει στην κατανόηση των ανθρώπων που έχουν ασυνήθιστες εμπειρίες και συμπεριφορές και έχει στόχο να τους βοηθήσει πραγματικά και μακροπρόθεσμα, χωρίς να μένει μόνο στην επιφάνεια των συμπτωμάτων και να τους κατατάσσει με βάση τα διάφορα ταξινομικά συστήματα.

Γεωργάκα Ευγενία: Η Ευγενία Γεωργάκα είναι επίκουρη καθηγήτρια κλινικής ψυχολογίας στο Τμήμα Ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η διδασκαλία και η έρευνά της επικεντρώνονται σε κριτικές ψυχοκοινωνικές προσεγγίσεις του ψυχικού πόνου, με έμφαση στην ανάδειξη της οπτικής των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία, την ενδυνάμωση και την ανάρρωση. Είναι μέλος του Παρατηρητηρίου για τα Δικαιώματα στο Χώρο της Ψυχικής Υγείας και του Ελληνικού Δικτύου Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές και έχει συμβάλει στην οργάνωση δράσεων και εκδηλώσεων που προωθούν εναλλακτικές προσεγγίσεις του ψυχικού πόνου. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Αποδομώντας την ψυχοπαθολογία και πολλών άρθρων πάνω σε θέματα ψυχικής υγείας σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά.

Δαϊλάκη Μαρία-Ευαγγελία: Η Δαϊλάκη Μαρία-Ευαγγελία είναι απόφοιτος ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και μέλος του Παρατηρητηρίου για τα Δικαιώματα στο Χώρο της Ψυχικής Υγείας. Έχει εργαστεί στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας Θεσσαλονίκης και στο Greenwood Institute of Child and Adolescent Mental Health στο Leicester της Βρετανίας. Συμμετείχε σε προγράμματα στο Ψυχιατρείο Σταυρούπολης και στο παιδο-ογκολογικό τμήμα του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης. Έλαβε μέρος στη διοργάνωση του 6^ου Διεθνούς Συνεδρίου «Ακούγοντας Φωνές» στη Θεσσαλονίκη, ενώ στα πλαίσια της έρευνας που διεξήγαγε για το Ελληνικό Δίκτυο Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές ήρθε σε επαφή με μέλη, συντονιστές και φίλους του Δικτύου, τόσο από την Ελλάδα όσο και από άλλες χώρες.

Ιωαννίδου Βιργινία: Η Βιργινία Ιωαννίδου είναι ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια, συστημική επόπτρια και εκπαιδεύτρια, συγγραφέας του βιβλίου Η τέχνη της συντροφικής ζωής και μέλος του Παρατηρητηρίου για τα Δικαιώματα στο Χώρο της Ψυχικής Υγείας. Υπήρξε συντονίστρια της πρώτης ομάδας αυτοβοήθειας για άτομα που ακούνε φωνές και έχουν παρανοϊκές ιδέες στη Θεσσαλονίκη από το 2010 έως το 2013, υποτίτλισε τρία DVD του Daniel Mackler για εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης της ψύχωσης και είναι ένθερμη υποστηρίκτρια του Δικτύου Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές.

Καλτσή Βάγια: H Βάγια Καλτσή είναι υποψήφια διδάκτορας του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, με μεταπτυχιακές σπουδές στην πολιτισμική ανθρωπολογία και στην εκπαίδευση και ειδίκευση σε θέματα υγείας και μετανάστευσης. Έχει εργαστεί ερευνητικά σε τομείς που αφορούν την διαπολιτισμική επικοινωνία και την εκπαίδευση ενηλίκων μεταναστών, καθώς και σε προγράμματα κοινωνικής και εργασιακής ένταξης ευάλωτων κοινωνικών ομάδων από το 2007. Δραστηριοποιείται στο Ελληνικό Δίκτυο Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές από το 2010, συμμετέχοντας στο συντονισμό των Ομάδων Υποστήριξης Συγγενών & Φίλων του Δικτύου και στην πραγματοποίηση βιωματικών εργαστηρίων, εκπαιδευτικών σεμιναρίων και εκδηλώσεων γύρω από την εμπειρία των φωνών και άλλων ασυνήθιστων εμπειριών.

Καρατζαφέρης Λυκούργος: Μεγάλωσε στα Νικολέικα Αιγίου και πλέον εργάζεται ως ψυχίατρος στον ΟΚΑΝΑ. Είναι μέλος του διεθνούς δικτύου Hearing Voices, τις δραστηριότητες του οποίου παρακολουθεί από το 2010. Συμμετέχει στην οργάνωση του ελληνικού τμήματος ως συντονιστής ομάδων αυτοβοήθειας, με συμμετοχή σε σεμινάρια και συνέδρια και με μεταφράσεις άρθρων και βιβλίων. Συνεχίζει την εκπαίδευσή του στο ΑΚΜΑ, το οποίο, μαζί με τους ανθρώπους που γνώρισε στη Λέρο και στο 9ο Ψυχιατρικό Τμήμα του ΨΝΑ, τον βοήθησε στην καλλιέργεια της ανοικτότητας και της αποδοχής της διαφορετικότητας. Το Δίκτυο αποτελεί μια χειραφετητική διαδικασία και για τον ίδιο.

Λυκοβουνιώτη Μαρίνα: Εργάζομαι ως web designer στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είμαι μέλος του Ελληνικού Δικτύου Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές από το 2010. Στο Δίκτυο, καθενός μας η διαδρομή είναι διαφορετική. Μπορεί όμως και συναντιέται μέσα σε αυτό, βρίσκοντας κοινά ερωτήματα και απαντήσεις. Ακούω φωνές από το 2008 και συμμετέχω στην ομάδα αυτοβοήθειας της Αθήνας των ανθρώπων που ακούνε φωνές. Κάποιες φορές οι εμπειρίες με τις φωνές είναι δύσκολες, κάποιες άλλες είναι απλά μαγικές.

Ν. Δημήτρης: Είμαι 49 χρονών και εδώ και 8 χρόνια έχω διαγνωστεί με ψύχωση. Νοιώθω τώρα αδύναμος να κάνω πράγματα που έκανα παλιά και αυτό μου δημιουργεί προβλήματα. Είμαι μέλος της ομάδας αυτοβοήθειας του Δικτύου Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές και παίρνω πολύ βοήθεια από αυτή την ομάδα. Ελπίζω να γίνει κάτι και να αποκτήσω πάλι τις δυνάμεις μου.

Ρίκου Ελπίδα: Η Ελπίδα Ρίκου σπούδασε κοινωνιολογία, κοινωνική ψυχολογία, κοινωνική ανθρωπολογία και εικαστικές τέχνες στην Αθήνα και το Παρίσι. Από το 2007 διδάσκει ανθρωπολογία της τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Οι δημοσιεύσεις της περιλαμβάνουν την εισαγωγή και επιμέλεια της συλλογής κειμένων Ανθρωπολογία και Σύγχρονη Τέχνη (2013, Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Οι έρευνές της αφορούν τις σύγχρονες καλλιτεχνικές πρακτικές, την καθημερινή ζωή και τις κοινωνικές παραστάσεις του χώρου και του σώματος.

Ρουσοπούλου – Παππά Νίκη: Σπούδασα πολιτικές επιστήμες, νομική και δημοσιογραφία. Εργάστηκα για πολλά χρόνια στον Δημόσιο Τομέα. Είμαι ευγνώμον μέλος του Δικτύου Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές από το 2012, στην Ομάδα Συγγενών και Φίλων της Αθήνας.

Σαμαντάς Γιώργος: Ο Γιώργος Σαμαντάς είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος που ασχολείται με τον ήχο. Σπούδασε κοινωνική ανθρωπολογία και ιστορία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και οπτική ανθρωπολογία στο Μάντσεστερ της Αγγλίας. Χρησιμοποιεί τον ήχο, τη φωτογραφία και το βίντεο ως μέσα για τη διεύρυνση της ανθρωπολογικής έρευνας, έκφρασης και γνώσης. Έχει ασχοληθεί ερευνητικά με τον ήχο στις αστικές κουλτούρες και τελετουργίες, με τη μνήμη και τις αισθήσεις, το νερό, την ψυχική υγεία, τη μετανάστευση και την πόλη, με έρευνες στην Αθήνα, την Άνδρο και το Μάντσεστερ.

Σταμογιάννου Ηλιάνα: Λέγομαι Ηλιάνα Σταμογιάννου και είμαι συμβουλευτική ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια. Εργάζομαι ιδιωτικά και διδάσκω σε μεταπτυχιακό συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας. Άκουσα για πρώτη φορά για το Κίνημα Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές το 2007, όταν σπούδαζα στην Αγγλία. Όταν επέστρεψα στην Ελλάδα εργάστηκα για κάποια χρόνια με άτομα με χρόνια ψυχιατρικά ζητήματα που ζούσαν σε δομές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης. Με απασχολούσε ιδιαίτερα το πώς μπορούμε πραγματικά να τους υποστηρίξουμε. Έγινα μέλος του Δικτύου Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές στην Αθήνα το 2014 και χαίρομαι ιδιαίτερα που μπορώ να βοηθάω με όποιο τρόπο μπορώ και να μαθαίνω από την αλληλεπίδρασή μου με τα μέλη του Δικτύου και με όσους συμμετέχουν στις δράσεις του.

Φενέκου Βασιλική: Είμαι κλινική ψυχολόγος και υποψήφια διδάκτορας του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Έχω εκπαιδευτεί και εργαστεί σε διάφορες δομές ψυχικής υγείας στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, έχω διδάξει μαθήματα ψυχολογίας σε ιδιωτικά κολλέγια. Τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα αφορούν την ψύχωση και την ψυχοθεραπεία. Συμμετείχα ενεργά στην υποστήριξη του Δικτύου Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές της Αθήνας από την αρχή της δημιουργίας του. Στην παρούσα φάση ολοκληρώνω τη διδακτορική μου διατριβή στην εφαρμογή του θεραπευτικού μοντέλου των Romme και Escher με άτομα που έχουν την εμπειρία να ακούν φωνές.

Φωστίνη Κατερίνα: Απόφοιτος του Τμήματος Βιολογίας του Ε.Κ.Π.Α. και τελειόφοιτη του Τμήματος Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου‚ εκπαιδευόμενη στη Γνωστική- Αναλυτική Ψυχοθεραπεία (Π.Ε.Γ.Α.Ψ. – I.C.A.T.A.) και στις «Ψυχοεκπαιδευτικές παρεμβάσεις και συμπεριφορική θεραπεία οικογένειας στην ψύχωση» (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.- Α’ Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστήμιου Αθηνών). Συμμετοχή στο Δίκτυο Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές από το 2014 και εκπαίδευση στην συνέντευξη του Maastricht με ένα άτομο που ακούει φωνές ή βιώνει παράνοια.

Χαριτάκη Άσιμου Λίλιαν: Ονομάζομαι Λίλιαν Χαριτάκη Άσιμου, είμαι άνεργη, και το λέω αυτό επειδή η δουλειά μου είναι ευκαιριακή και δεν μου παρέχει ουσιαστικά εισόδημα. Κανονικά θα έλεγα πως είμαι κουκλοπαίκτρια, μιας και είναι το μόνο πράγμα που κάνω με μεθοδικότητα και αγάπη, αλλά βλέπετε ζούμε σε ένα σχιζοφρενικό κόσμο, στον οποίο έχω πολλές δυσκολίες. Έχω διάφορες διαγνώσεις, η πιο πρόσφατη βγήκε σε 10 λεπτά. Δεν συμμετέχω στην ομάδα αυτοβοήθειας τον τελευταίο καιρό, αλλά για μένα το Δίκτυο αποτελεί ένα πολύ τρυφερό άυλο τόπο, των ανθρώπων που το αποτελούν, με τις αδυναμίες τους, αλλά και τη δύναμη που τους προσφέρουν αυτές, αρκεί να ανοίξουν το στόμα τους. Η συνάντησή μας ήταν συγκλονιστική και πολύ φωτεινή, άνοιξε ένα δρόμο.

Bullimore Peter: Ο Peter Bullimore είναι συν-ιδρυτής του National Paranoia Network της Βρετανίας και συντονιστής του Asylum Associates, ενός εκπαιδευτικού και συμβουλευτικού φορέα σε θέματα φωνών και παράνοιας. Έχοντας περάσει δέκα χρόνια ως ψυχιατρικός ασθενής και έχοντας βιώσει αρκετές κρίσεις παράνοιας κατάφερε να διεκδικήσει τη ζωή του από το ψυχιατρικό σύστημα. Ζώντας ο ίδιος εμπειρία φωνών και παράνοιας, έχει εμπνεύσει, ενθαρρύνει και υποστηρίξει τη δημιουργία αντίστοιχων ομάδων αυτοβοήθειας σε πολλά μέρη του κόσμου. Επιπλέον, εκπαιδεύει άτομα στη διαχείριση φωνών και παράνοιας διεθνώς, συντονίζει εργαστήρια εκπαίδευσης με επαγγελματίες ψυχικής υγείας στη συνέντευξη του Maastricht και σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Manchester διεξάγει έρευνα πάνω σε θέματα ανάρρωσης.

Corstens Dirk: Ο Dirk Corstens είναι κοινωνικός ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής, και εργάζεται στο RIAGG, μια κοινοτική υπηρεσία ψυχικής υγείας στο Μάαστριχτ της Ολλανδίας. Έχει εργαστεί με τον Marius Romme και τη Sandra Escher από το 1992 και σήμερα συντονίζει μια δομή φροντίδας για ανθρώπους που ακούν φωνές στο Μάαστριχτ. Ο Dirk προετοιμάζει επίσης το διδακτορικό του πάνω στην εκπαίδευση ανθρώπων που ακούν φωνές και επαγγελματιών και πάνω στη μέθοδο διαλόγου με τις φωνές.

Escher Sandra: Η Sandra Escher, MPhil, PhD, υπήρξε δημοσιογράφος για επιστημονικά θέματα και εργάστηκε ως ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Μάαστριχτ της Ολλανδίας, εστιάζοντας στην εμπειρία των φωνών σε παιδιά. Από το 1987 συνεργάζεται με τον Marius Romme, με τον οποίο ανέπτυξε τη συνέντευξη του Maastricht για ανθρώπους με εμπειρία φωνών. Είναι συγγραφέας βιβλίων σχετικών με τις φωνές και τον αυτοτραυματισμό, εστιάζοντας ψυχοθεραπευτικά στην εμπειρία κι όχι στην ασθένεια. Επίσης ενδυνάμωσε εκατοντάδες ανθρώπους με ψυχιατρική εμπειρία να μιλήσουν ανοικτά για φωνές και άλλες ασυνήθιστες εμπειρίες και ανέπτυξε εκπαιδευτικά προγράμματα όπου ‘ειδικοί λόγω εμπειρίας’ εκπαιδεύουν επαγγελματίες. Σήμερα είναι Επίτιμος Ερευνητικός Συνεργάτης στο Κέντρο για την Κοινοτική Ψυχική Υγεία στο Πανεπιστήμιο του Birmingham της Βρετανίας.

Gadsby Jonathan: Ο Jonathan Gadsby έχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στη φιλοσοφία και την ηθική στην ψυχική υγεία στο Πανεπιστήμιο του Warwick της Βρετανίας. Είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Birmingham City University, με επόπτες τον Mervyn Morris και τον Marius Romme. Είναι ψυχιατρικός νοσηλευτής και άρχισε να δουλεύει με ανθρώπους που ακούνε φωνές χρησιμοποιώντας την εμπειρία του Κινήματος Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές το 2005. Είναι ιδρυτικό μέλος του Δικτύου Κριτικών Ψυχιατρικών Νοσηλευτών, το οποίο δημιουργήθηκε εν μέρει μέσω συναντήσεων που έλαβαν χώρα κατά το Διεθνές Συνέδριο «Ακούγοντας Φωνές» στη Θεσσαλονίκη.

Hall Will: Ο Will Hall έλαβε διάγνωση σχιζοφρένειας και προχώρησε στην ανάρρωση μέσα από το κίνημα αυτοβοήθειας, την πνευματική ενασχόληση και την ολιστική προσέγγιση της υγείας. Σήμερα είναι διεθνώς αναγνωρισμένος πρωτοπόρος σε θέματα που αφορούν στην ψυχική ποικιλομορφία και διαφορετικότητα, καθώς και εναλλακτικές προσεγγίσεις της τρέλας. Έχει διδάξει σε περισσότερες από οχτώ χώρες και έχει προσφέρει εκπαίδευση σε μια μεγάλη ποικιλία ομάδων, που συμπεριλαμβάνει επαγγελματίες, φοιτητές, άμεσα ενδιαφερόμενους, μέλη οικογενειών και φορείς χάραξης πολιτικής. Η δουλειά του έχει προβληθεί από διάφορα ΜΜΕ, όπως οι New York Times, το Newsweek, το National Public Radio, και είναι παραγωγός του Madness Radio. Κατέχει μεταπτυχιακό τίτλο στην ψυχοθεραπευτική προσέγγιση process work και ασκεί ψυχοθεραπεία στο Portland, Oregon των Η.Π.Α..

Runciman Olga: Η Olga Runciman είναι διεθνής εκπαιδεύτρια και ομιλήτρια, συγγραφέας, ακτιβίστρια και καλλιτέχνης. Είναι τελειόφοιτη ψυχολογίας, όπως επίσης και επιζήσασα της ψυχιατρικής. Θεωρεί το Κίνημα Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές ως ένα μετα-ψυχιατρικό κίνημα, που παλεύει για την αναγνώριση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ενώ προσφέρει ελπίδα, ενδυνάμωση και πρόσβαση σε τρόπους νοηματοδότησης της εμπειρίας σε ατομικό επίπεδο. Έχει δουλέψει εκτενώς με εμπειρίες τραύματος και παραμέλησης, φωνών και άλλων αισθητηριακών εμπειριών, όπως επίσης και με την ίαση και την ανάρρωση. Είναι μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Δανέζικου Δικτύου για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση και της Δανέζικης Οργάνωσης Χρηστών και Επιζώντων της Ψυχιατρικής. Είναι ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος του Δανέζικου Δικτύου Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές και μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Intervoice. Στην καθημερινότητα εργάζεται στην κοινωνική ψυχιατρική ως κοινωνική λειτουργός, μένει στην Κοπεγχάγη με το σύντροφό της και δύο γάτες, και όταν βρίσκει λίγο χρόνο θα τη βρείτε έξω με μία κάμερα να τραβάει φωτογραφίες. Επίσης ακούει φωνές.

Romme Marius: Ο Marius Romme, MD, PhD, διατέλεσε Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Μάαστριχτ στην Ολλανδία από το 1974 έως το 1999 και Επιμελητής Ψυχίατρος του Κέντρου Ψυχικής Υγείας στο Μάαστριχτ. Σήμερα είναι επισκέπτης Καθηγητής του Κέντρου για την Κοινοτική Ψυχική Υγεία στο Πανεπιστήμιο του Birmingham της Βρετανίας. Η έρευνά του τα τελευταία εικοσιπέντε χρόνια εστιάζει στην εμπειρία των φωνών. Ο Marius Romme διατύπωσε την άποψη ότι η σχιζοφρένεια είναι μια «επιβλαβής έννοια» και ότι οι παραληρητικές ιδέες και οι φωνές ή, σύμφωνα με την ψυχιατρική ορολογία, οι ψευδαισθήσεις, τα αποκαλούμενα «συμπτώματα της σχιζοφρένειας», δε σχετίζονται με κάποια ασθένεια αλλά αποτελούν αντιδράσεις σε τραυματικά και προβληματικά γεγονότα ζωής. Μαζί με τη Sandra Escher και τον Joachim Schnackenberg πιστώνεται την ανάπτυξη τις Εστασμένης στην Εμπειρία Συμβουλευτικής (Experience Focused Counselling).